Monitorowanie owulacji i wyznaczanie optymalnego terminu krycia u suk

Klasyfikacja elementów morfologicznych obserwowanych w cytologii pochwy

Wśród komórek nabłonkowych pochwy, które są możliwe do zaobserwowania w preparacie cytologicznym, rozróżniamy: komórki podstawne, przypodstawne, komórki pośrednie małe, komórki pośrednie duże oraz zrogowaciałe komórki powierzchowne (jądrzaste i bezjądrzaste). Do innych struktur możliwych do zobrazowania zaliczamy: erytrocyty, leukocyty (najczęściej neutrofile), pasma śluzu, bakterie, detrytus komórkowy, komórki dołu łechtaczkowego, komórki o zwiększonym indeksie mitotycznym (komórki nowotworowe) oraz plemniki (11, 13, 19).

W fazie proestrus, wraz ze wzrostem stężenia estrogenów we krwi, obserwuje się komórki pośrednie duże i małe. Wraz z pojawieniem się krwistego wypływu z pochwy, będącego skutkiem przechodzenia krwinek przez śródbłonek, w preparacie widoczne są liczne erytrocyty (ryc. 2). Na tym etapie tło preparatów cytologicznych jest zazwyczaj opisywane jako „brudne”, co jest efektem wydzielania znacznej ilości śluzu pochwowego i szyjkowego (11, 13). W oestrus dochodzi do nasilonej proliferacji nabłonka pochwy, w związku z czym obserwowane są liczne komórki powierzchowne (ze zdegenerowanymi jądrami lub bez). Preparaty w tej fazie opisywane są jako bogatokomórkowe (ryc. 3).

Charakterystyczną cechą okresu okołoowulacyjnego jest bardzo przejrzyste tło preparatu, pozbawione detrytusu komórkowego. Na tym etapie fizjologicznie w preparatach nie powinny występować neutrofile ze względu na fakt, że pogrubiała błona śluzowa stanowi barierę dla ich migracji na powierzchnię (1, 11, 13, 15). Rozpoczęcie dioestrus jest związane ze znacznym złuszczaniem nabłonka. Dochodzi do spadku obserwowanych komórek powierzchownych i dominacji komórek pośrednich i przypodstawnych. Ponadto w pierwszych dniach fazy dioestrus normalnym zjawiskiem jest pojawienie się w preparacie licznych neutrofili, których liczba powinna systematycznie się zmniejszać wraz z postępem fazy. Preparaty cytologiczne wykonane w anoestrus cechują się niewielką liczbą elementów komórkowych. W tej fazie obserwuje się głównie komórki przypodstawne, pośrednie małe i czasem podstawne. Zazwyczaj nie występują erytrocyty ani leukocyty bądź są one pojedyncze (1, 11, 13, 20, 21).

Zmiany stosunku poszczególnych komórek nabłonkowych w preparatach mogą posłużyć jako wskaźnik przemian w obrębie gospodarki hormonalnej. W tym celu zastosowanie znajduje kilka indeksów dotyczących rogowacenia i keratynizacji komórek (1, 13). W praktyce najczęściej stosowany przez autorów jest indeks keratynizacji komórek (IK, Cornification Index – CI) (ryc. 4). Jest on oparty na różnicowaniu komórek na podstawie stopnia ich keratynizacji. Za komórki skeratynizowane uznaje się komórki powierzchowne o pyknotycznych jądrach oraz komórki powierzchowne bezjądrzaste (3, 13).

Kolejnym wysoce przydatnym indeksem jest indeks komórek bezjądrzastycych (ryc. 5) Zgodnie z doniesieniami zaleca się krycie suki, gdy indeks komórek bezjądrzastych osiągnie 75-80% (9, 13).

Należy mieć jednak na uwadze, że w obrazie cytologicznym pochwy u suk także są obserwowane znaczne różnice osobnicze. Z tego względu nie można dokładnie wyznaczyć momentu owulacji jedynie na podstawie tego badania. Ma ono jednak ogromne znaczenie w monitorowaniu proestrus, a także wykrywania zakończenia okresu płodnego (1).

Badanie endoskopowe pochwy

Już prawie 40 lat temu opublikowano wyniki szczegółowej analizy dotyczącej obrazu endoskopowego doogonowych części układu rozrodczego u suk, czyli badania błony śluzowej pochwy i przedsionka sromu. Zmiany w obrębie śluzówki monitorowano w okresie bezrujowym i aktywnych fazach cyklu płciowego oraz u wysterylizowanej suki. Na podstawie wyników stwierdzono, że badanie endoskopowe pochwy i sromu jest stosunkowo szybką i dokładną metodą wykrywania faz cyklu płciowego suki (22).

Badanie pochwy z wykorzystaniem sztywnego endoskopu jest przydatne jako jedna ze składowych metod wyznaczania terminu krycia, jednak ze względu na koszty sprzętowe i dyskomfort odczuwany przez zwierzę, co wiąże się z dość częstą koniecznością stosowania niewielkich dawek leków premedykujących, nie jest powszechnie wykorzystywana w większości praktyk weterynaryjnych. Przed rozpoczęciem badania zalecane są oczyszczenie okolicy sromu z wydzieliny oraz dezynfekcja (1, 21).

Obraz błony śluzowej pochwy zmienia się wraz ze zmianami hormonalnymi przebiegającymi wraz z cyklem. W fazie anoestrus fałdy błony śluzowej są niskie, wiotkie i okrągłe. Ma kolor czerwony lub czerwono-różowy ze względu na możliwe do zwizualizowania drobne naczynia krwionośne biegnące w obrębie cienkiej śluzówki. Powierzchnia może sprawiać wrażenie dość suchej. Wraz ze stopniowym wzrostem stężenia estrogenów w surowicy i przejściem w fazę proestrus obserwuje się obrzęk i pogrubienie błony śluzowej pochwy oraz obecność surowiczo-krwistej wydzieliny.

Dodatkowo, widoczna jest wyraźna zmiana koloru nabłonka na różowy, różowo-biały aż do prawie białej. Wraz z nagłym spadkiem stężenia estrogenów następującym po piku LH dochodzi do obniżania się fałdów błony śluzowej. Wraz z postępem oestrus powierzchnia śluzówki coraz bardziej się zapada, marszczy oraz staje się nieregularna, a fałdy ukątowane. Dodatkowo błona śluzowa stopniowo blednie, wręcz do koloru białego lub kremowego. Gwałtowne złuszczenie nabłonka jest sygnałem zakończenia okresu płodnego. Średnica światła pochwy ulega zwężeniu do podobnej jak w fazie anoestrus, a fałdy błony śluzowej stają się bardziej wiotkie i mniej wyrażone. Stopniowo ściana staje się bardziej czerwona, sucha i płaska (1, 21).

W celu ustandaryzowania badania wykorzystywany jest system oceny zmodyfikowany przez Hotstona Moora i Englanda. Na podstawie możliwych do zaobserwowania zmian wyglądu błony śluzowej pochwy określono pięć faz. W fazie spoczynku (I) śluzówka jest cienka, pozbawiona widocznej na powierzchni wydzieliny, oraz czerwona, o niskich fałdach. Przejście w fazę O (obrzęku błony śluzowej) wiąże się z wyraźnym pogrubieniem oraz obrzękiem błony śluzowej, ze zmianą barwy na szaro-białą i z widocznym  zaokrągleniu fałdów. W fazie zapadania się fałdów błony śluzowej (S) utrzymuje się jej pogrubienie wraz z jednoczesną utratą jędrności i stopniowym marszczeniem z zachowaniem zaokrąglonego kształtu.

Fałdy są na tym etapie białawe. Ze względu na postęp zmian wyróżnia się etap S1(wczesny) i S2 (późniejszy). Kolejnym etapem jest faza marszczenia fałdów błony śluzowej (A), kiedy obserwuje się bardzo wyraźne pomarszczenie oraz spadek jędrności. Fałdy stopniowo się zapadają, przybierając kanciasty wygląd z nieregularną powierzchnią. Podobnie jak w poprzedniej i w tej fazie ze względu na progresję zmian wskazuje się podział na etapy: A1, A2 i A3. Faza wycofywania się zmian (D) wiąże się ze stopniowym postępem obniżania fałdów śluzówki. W etapie D1 dochodzi do wiotczenia fałdów z kolejnym złuszczaniem skeratynizowanego nabłonka w D2 i D3. W fazie D4 obserwuje się występowanie spłaszczonych fałdów układających się w kształt rozety. Błona śluzowa jest opisywana jako mozaikowata i cienka. Zmiany stopniowo wycofują się, aż do ponownego wejścia w fazę spoczynku (1, 23).

Zgodnie z opisanym systemem oceny uznaje się, że krycie powinno zostać zaplanowane ok. 4 dni po zaobserwowaniu zapadania się fałdów błony śluzowej bądź na początku fazy, gdy zapadnięte fałdy stają się wyraźnie ukątowane. Moment, gdy powierzchnia śluzówki staje się mozaikowata oraz dochodzi do złuszczenia nabłonka pochwy, uznaje się za koniec okresu płodnego (1, 21).